انحصار موضوع جهانی
هم‌زمان با آن که نهادهای نظارتی ایالات متحدهی آمریکا، موضوع نظارت دقیقتر بر فعالیتهای شرکت‌های پیشروی فناوری اطلاعات را برای جلوگیری از انحصار در دستور کار قرار داده است، در ایران نیز نخستین شکایت ضدانحصار در حوزه فناوری اطلاعات در شورای رقابت منجر به صدور حکم برای دو استارت‌آپ دیروز، و البته مقیاس‌یافته (Scaled-up) امروز، شد.
در رزوهایی که گروهی از سناتورها و مقامهای دولتی آمریکا مشکوک به افزایش تراست و انحصار ۴ شرکت بزرگ فناوری اطلاعات این کشور یعنی اپل، گوگل، فیس‌بوک و آمازون بودند؛ باردیگر قوانین آنتیتراست (AntiTrust) و معنای آن در دنیا مورد توجه قرار گرفته است.
در حقیقت تراست (Trust) به وضعیتی گفته می‌شود که ذی‌نفع یا ذی‌نفعانی واحد در یک اتحاد با یکدیگر و با حمایت یک محصول یا شرکت خود تلاش می‌کنند تا با ایجاد انحصار در عمل رقابت و حضور دیگران و رقباء در بازار را امکان‌ناپذیر کنند. این گروه‌های ذی‌نفع هدفشان حفظ و افزایش منافع گروهشان در قالب ایجاد یک انحصار و عدم امکان ورود رقباء یا بازیگران جدید است. تراستها سهم غالب در بازار را برخوردارند و از همین طریق عملا محیط رقابتی را به مرور از بین می‌برند و به دنبال آن نوآوری را در بلندمدت کاهش می‌دهند.
بدیهی است که با افزایش انحصار نه تنها ورود بازیگران نوآمده سد شده یا کاهش می‌یابد؛ بلکه عملا به دلیل خروج رقباء پس از مدتی کیفیت زندگی شهروندان یا همان کاربران آن خدمت کاهش می‌یابد. به همین دلیل است که دولت‌ها در قالب نهادهای تنظیم مقررات یا رگولاتوری مجبور به مداخله در بازار برای حفظ رقابت‌پذیری در بازار می‌شوند. به همین دلیل است که مسئولیت بازرسی از اپل و گوگل را وزارت دادگستری (DOJ) برعهده دارد و کمیسیون تجارت فدرال (FTC) هم با تشکیل تیمهایی، بازرسی از فیس‌بوک و آمازون راآغاز کرده است. با انتشار گزارش این بازرسی‌ها سهام این شرکت‌ها در وال‌استریت در عمل و در مجموع چندین میلیارد دلار کاهش یافت.
ادعای انحصار در بازار سفارش آنلاین غذا
در ایران نیز شکایت چیلوری، که یکی از شرکت‌های سفارش آنلاین غذا است، از رقیب‌اش «اسنپ فود» در شورای رقابت، که پیش‌تر تشکیل شده بود، در هفته گذشته مورد ارزیابی در شورا قرار گرفت. گرچه پیش‌تر نیز شکایت‌هایی مشابه در شورای رقابت طرح شده بود، اما این نخستین باری بود که رای شورای رقابت به نفع شاکی صادر شد.
شکایت چیلوری از اسنپ فود در رابطه با ایجاد انحصار در بازار سفارش آنلاین غذا بود. اسنپ‌فود که به روایت مدیرانش در ماه‌های اخیر بین ۸۰ تا ۹۵٪ سهم بازار را در اختیار داشت، از طریق قراردادهای انحصاری یا با تخفیف خود تلاش داشت تا سهم بازار کامل را به دست آورد. در نهایت چیلیوری شکایت خود را در ۵ مورد به شورای رقابت برد؛ که بر اساس رای صادره این شورا، چیلوری توانسته در ۳ مورد از این شکایت‌ها علیه اسنپ‌فود رای به نفع خود بگیرد.
نشانه‌هایی از جدی شدن بازار
صرف نظر از حکم شورا به نظر می‌رسد این رویداد از چند جنبه قابل تامل است:
۱-رقابت تنگاتنگی که نهایتا از شورای رقابت سر در بیاورد نشان می‌دهد اکوسیستم استارت‌آپی به سمت جدی شدن در حال پیش رفتن است؛ که نشانه خوبی است.
۲-رقابت منصفانه در بازار باید یکی از اصول شرکت‌ها باشد. هدف کلیدی در حوزه فناوری اطلاعات آن است که کمترین میزان انحصار را شاهد باشیم. بازیگران اکوسیستم استارت‌آپی نیز باید نگاه بلندمدتی داشته باشند که در آن رقابت را یک مزیت برای خودشان بدانند و باور کنند بدون رقیب جدی، خیلی زودتر از آنچه فکر می‌کنند از بازار حذف خواهند شد.
۳-واقعیت ترکیب اعضای شورای رقابت نشان می‌دهد صندلی‌ها متعلق به خبرگان حوزه‌های صنعتی و خدماتی سنتی است. شاید به‌روزرسانی این شورا و ایجاد آمادگی برای ورود این شورا به موضوعات جدیدتر نیاز به ورود اعضایی آشنا به اقتصاد نوآوری و فناوری اطلاعات است.
۴-ضمانت اجرایی احکام صادر شده مورد تردید است. احکام صادره مشخص نمی‌کند که راه حل کاهش «موانع ورود» بازیگران جدید یا رقیب چیست؟ یادگیری از سایر کشورها و صدور احکامی دقیق مانند ایجاد شتاب‌دهنده تخصصی و حمایت از تعدادی استارت‌آپ و پرداخت «سرمایه بذری» به آنان و … ضرورت دارد. فقدان ارائه راه‌حل می‌تواند منجر به تشویق انحصارگران شود.
۵-شاید در همین جاست که بار دیگر باید توجه که در دنیای فناوری به جای بحث مقررات‌زدایی، موضوع اصلی رگولاتوری مناسب یا رسیدن به دوران تنظیم‌گری مشارکتی است. ما به دلیل سال‌ها تنظیم‌گری بد، گویی این واژه را خیلی بد می‌دانیم؛ در حالی که تنظیم‌گری در دنیای سیاست فناوری واژه بدی نیست؛ سوال سیاست‌گذار فناوری این است که چگونه تنظیم‌گری خوب داشته باشیم؟
نوشته: امیر ناظمی